Լուսանկարում ՝ Յիրժի Մենցելը եւ ես իր գրասենյակում՝ Ստալինի կիսանդրին բռնած
2020-ի սեպտեմբերի 5-ին Պրահայում կյանքի 82-րդ տարում վախճանվեց համաշխարհային կինոյի երեւելի դեմքերից մեկը՝ չեխ հանրահայտ ռեժիսոր, սցենարիստ ու դերասան, ամերիկյան կինոակադեմիայի օսկարակիր Յիրժի Մենցելը։ Նա արդեն տեւական ժամանակ հիվանդ էր, գտնվում էր հիվանդանոցում, եւ նույնիսկ այս տարվա մարտ ամսին ,,Ֆեբիոֆեստ,, կինոփառատոնի մամուլի ասուլիսին, որտեղ պետք է հայտարարվեր, որ նրան է տրվում կինոփառատոնի »Համաշխարհային կինոյին մատուցած ծառայությունների համար» մրցանակը, չէր եկել, փոխարենը ներկայացել էր իր կինը։
Յիրժի Մենցելը չեխական նոր կինոյի ամենավառ ներկայացուցիչներից է։ Նրա մուտքը ոչ միայն չեխական, այլեւ միջազգային կինոաշխարհ տեղի ունեցավ սրընթաց։ Նրա առաջին ուսանողական ֆիլմը նկարահանվեց դեռեւս 1963 թվականին, երկրորդ ֆիլմը մեկ տարի անց Լոկարնոյի կինոփառատոնում արժանացավ կինոքննադատների մրցանակին, իսկ չորրորդ ֆիլմով՝ ,,Գնացքները՝ խիստ նշանառության տակ,, որ նկարահանել էր 1966 թվականին, Մանհեյմում եւ Ադիս Աբեբայում արժանացավ »Գրան Պրի» եւ »Առաջին տեղ» մրցանակներին, իսկ երկու տարի անց՝ 1968ին ստացավ Ամերիկյան Օսկար։ Մենցելի մի այլ ֆիլմ՝ ,,Իմ սիրելի փոքրիկ գյուղը,, 1985ին նույնպես ներկայացվեց Օսկարի, բայց այս անգամ բախտը նրան չժպտաց, սակայն Մոնրեալի կինոփառատոնում ստացավ հատուկ մրցանակ։ Նրա նկարահանած ամենավերջին ֆիլմերից մեկը ՝ ,,Ես ծառայել եմ անգլիական թագավորին,, մեծ էկրաններ բարձրացավ 2006-ին։ Մենցելը նաեւ ակտիվ դերասան էր, թատերական ռեժիսոր ու սցենարիստ։ Նկարահանվում էր սերիալներում, նաեւ նկարահանում էր վավերագրական ֆիլմեր։ Ինչպես չեխ դերասան Սվերակն էր ասում՝ ,,Մենցելը հիվանդ էր կինոյով,,։ Բայց վերջին տարիներին շարունակում էր խաղալ թատրոնում ու բեմադրել ներկայացումներ։
Նա առաջին չեխ կինոռեիժսորներից մեկն էր, որ սկսեց էկրանավորել չեխական գրականության դասականների ստեղծագործությունները։ Վերը նշված լավագույն ֆիլմերը պատկանում էին հայտնի գրողներ Բոհումիլ Հրաբալին եւ Վլադիսլավ Վանչուրային։
Յիրժի Մենցելին առաջին անգամ հանդիպեցի 1998 թվականին Պրահայում։ Այն ժամանակ ՕՐԵՐ ամսագիրը դեռ լույս չէր տեսնում եւ նրա հետ հարցազրույցը տպագրեցի երեւանյան ԱԶԳ օրաթերթում։ Այդ հարցազրույցը, որ առաջիկայում կհրապարկեմ, տեղի ունեցավ իր գրասենյակում։ Նա շատ բարձր տրամադրություն ուներ եւ բոլոր հարցերին պատասխանում էր առանց մտածելու, կարծես, վաղուց գիտեր դրանց պատասխանները։
Իսկ երբ հարցազրույցի վերջում ցանկություն հայտնեցի լուսանկարվել, նա տեղից վեր թռավ, գրկեց իր սենյակում դրած Ստալինի կիսանդրին, եւ ասաց՝ նկարվենք երեքով։
Խորհրդային տարիներին կոմունիստական իշխանությունները ժամանակ առ ժամանակ հոգնում էին նրա հետ պայքարելուց, երբեմն արգելում էին նրա անվան հիշատակումը, երբեմն էլ ֆիլմերը ցուցադրում էին, առանց նրա անունը ընդգծելու։ Այդ հարցազրույցում Մենցելն ասաց, որ նույնիսկ երբ Միլոշ Ֆորմանն է ստացել Օսկար, չեխական թերթերը ոչ մի նախադասություն չեն գրել այդ մասին։ Բայց ի տարբերություն Ֆորմանի, Մենցելը մնաց Չեխիայում , չարտագաղթեց Ամերիկա եւ շարունակեց ստեղծագործել հայրենիքում։ Մեր զրույցում Մենցելը նաեւ մի կարեւոր դիտարկում արեց։ Արվեստում նրա համար կարեւորը Մարդն է, եւ ոչ թե գաղափարը, քանի որ ՄԱՐԴՈՒ պատմությունը ավելի հարուստ է։
Իհարկե, Յիրժի Մենցելը աչքի էր ընկնում նաեւ իր ազատ մտածողությամբ, համընդհանուր մտայնություններին չտրվելու համառությամբ։ Այդ որակներն էին ընկած նաեւ նրա բոլոր ֆիլմերի ու թատերական ներկայացումների հիմքում։
Ինչպես տեղեկացրել են հարազատները, Յիրժի Մենցելի ցանկությունն է եղել, որպեսզի անվանի արվեստագետի հետ հրաժեշտի արարողություն կամ հոգեհանգիստ չինի։ Սակայն վերջին պահի որոշվել է, որ Մենցելի հետ հրաժեշտի արարողությունը տեղի կունենա սեպտեմբերի 18-ին Ռուդոլֆինում համերգասրահում։
Անգամ մահից հետո , նա մնում է յուրօրինակ մարդ ու անհատ, որ տարբերվում է բոլորից։
Գնաս խաղաղությամբ, ՄԵԾ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏ ԵՒ ՄԱՐԴ։
Հակոբ Ասատրյան
ՕՐԵՐ Եվրոպական ամսագրի գլխավոր խմբագիր
Պրահա
Լուսանկարում՝ Մենցելին տրվում է ամերիկյան Օսկարը