Ապրիլի 29-ին ԱՍԱԼԱ -ի հոգեհայր, Հայ ազգային ազատագրական պայքարի հերոս, գրող, ճարտարագետ Գուրգեն Յանիկյանիաճյունատուփը ԱՄՆ-ից փոխադրվեց Երևան:
Հերոսի մասունքների հուղարկավորությունը տեղի ունեցավ կիրակի՝ մայիսի 5-ին, ժամը 15։00-ին, Եռաբլուրում` ԱՍԱԼԱ-ի պանթեոնում,որտեղ դեռ 2000 թվականից առկա է նրա խորհրդանշական տապանաքարը:
Մանրամասները պարզելու համար Աննա Գիվարգիզյանին հաջողվեց բացառիկ հարցազրույց ունենալ Յանիկյանի հավատարիմ ընկերոջ`Լևոն Երկաթի որդու, Արմեն Երկաթի հետ:
Գուրգեն Յանիկյանն Արմեն Երկաթի կնքահայրն է:
– Ձեր հայրիկը Գուրգեն Յանիկյանի զինվորն էր, չէ՞, հավատարիմ, ամենահավատարիմ զինվորը:
– Այո՛, Լեւոն Երկաթը:
– Ինքն էր, չէ՞, որ 1976թ․-իդեկտեմբերին, բանտում ձայնագրեց ԳուրգենԳուրգենՅանիկյանի պատգամը:
– Այո՛, այո՛, այո՛:
-Շատ ուրախ եմ, որ Ձեզ գտա, առաջարկում եմ այդ ամենի մասին մանրամասն հետո առանձին զրուցել, իսկ հիմա ուզում եմ խոսենք հերոս Գուրգեն Յանիկյանի մասունքների տեղափոխման հետ կապված հարցերի մասին:
– Այո՛, շնորհակալ եմ: Մեծ ուրախութեամբ կը պատմեմ գիտցածս:
-Արմեն, որքան ինձ հայտնի է երկար տարիներ փնտրել եք Յանիկյանի մասունքները: Յանիկյանը կարծեմ պատգամել էր, որ իրաճյունատուփ Հայաստան տեղափոխեն: Կպատմե՞ք, թե ինչ պատահեց:
-Այո՛, այո՛: Գրեթէ 15 տարի առաջ գացի գերեզմանոց, ուր կը յիշեմ, որ պարոն Գուրգէն Եանիկեանի թաղումը եղաւ: Գացի, փնտռեցի:Ըսին, թէ այդ գերեզմանոցին մէջ Գուրգէն Եանիկեան անուն չկայ: Տարբեր գերեզմանոցներ գացեր եմ փնտռելու... Պարզվեց մէկը լուր չունի,անունն ալ չկայ: Ես ալ զարմացայ...
Երբ իմացայ, թէ պարոն Եանիկեանին գերեզմանը որեւէ տեղ չկայ, այդ օրէն ի վեր սկսայ փնտռելու: Ինծի համար խելքին պառկելիք չէր,ինչպէ՞ս թէ մեր հերոս Գուրգէն Եանիկեանին գերեզմանը չկայ:
Տարիներ անցան, Գալիֆոռնիայի մէջ քանի մը տեղ փնտռեցի: Ապարդիւն: Յոյս ալ չկար գտնելու... Հայրիկիս օգնած եւ մտերիմ քանի մըընկերներէ որոշ տեղեկութիւններ քաղեցի, թէ ո՞ւր կրնար ըլլալ մեր հերոս Գուրգէն Եանիկեանին աճիւնը:
– Քանի՞ տարեկան էիք, երբ սկսեցիք փնտրտուքը:
– Երեսունվեց տարեկան էի:
– Իսկ քանի՞ տարեկան էիք Յանիկյանի թաղման ժամանակ: Դուք ներկա եք եղել, չէ՞:
-Պզտիկ էի, եւ կը յիշեմ՝ այդ թաղման օրը ողորմած հայրիկիս հետ գացեր եմ: Թաղումը եղաւ Լոս Անճելըսի Ֆորեսթ Լոն գերեզմանոցինմէջ՝ 1984 թուականին: Ես 16 տարեկան էի:
Նկար մը կայ. հայրիկս Եանիկեանի դագաղին քովը կանգներ է, իր վերջին տուրքը կու տայ պարոն Եանիկեանին։ Այդպիսի օր մըն էր։Ատկէ վերջ չեմ գիտեր, թէ ի՞նչ եղաւ մարմինը: Ինչպէս ըսի, կը կարծէի, թէ Լոս Անճելըսի գերեզմանատուներէն մէկուն մէջ թաղուած է,բայց հոն չէր:
Ասկէ գրեթէ 15 տարի առաջ երբ գացինք գերեզմանը տեսնելու, այն ատեն տեղեկացայ, որ մեր հերոս Եանիկեանին մարմինը չկայ,գերեզմանը չկայ... Ըսին, որ իր աճիւնը կայ: Ատոր վրայ է որ սկսայ փնտռտուքը:
Գիտեմ ինչպէս ողորմած հայրիկս աշխատեցաւ պարոն Եանիկեանին համար սկիզբէն մինչեւ վերջ եւ ինչպէս չարչարուեցաւ... Անշուշտլսած էք:
Միտքս դրած էի, որ պարոն Եանիկեանի մարմինին ինչ եղած ըլլալը անպայման պիտի իմանամ՝ ի յիշատակ հայրիկիս, անշուշտ՝ նաեւ մերհերոս Գուրգէն Եանիկեանի յիշատակին համար։
Եւ ահա՛ ինքը զիս գտաւ։
– Ինչպե՞ս տեղեկացաք որտեղ են հերոսի մասունքները: Հիշո՞ւմ եք երբ էր:
-Ասկէ երկու ամիս առաջ,մարտին էր, տարիքով տիկին մը ինծի հեռաձայն ըրաւ։ Տիկինը անգլերէն կը խօսէր, հայերէն չէր գիտեր։Հարցուց՝ ասիկա Արմէն Երկաթեա՞նն է, Լեւոն Երկաթեանին զաւա՞կն ես։ Ի՞նչ ըսեմ, շատ յուզուեցայ:
Չհասկցայ թէ ո՞վ է, բայց ան ըսաւ. «Անմիջապէս քովս պիտի գաս, պիտի խօսինք պարոն Եանիկեանին մասին»։ Ուրախութենէս յուզուեցայեւ մարմինս փուշ-փուշ եղաւ։
Այդքան տեղեր գացեր եմ, փնտռեր եմ այս տիկնոջը, ով հաւանաբար նիւթեր ունէր Եանիկեանին մասին: Ծերանոց գացեր էի, ըսեր էին. «Ան հոս չէ, մահացած է», մէկ ուրիշ ծերանոցի մէջ ըսեր էին, թէ տարբեր տեղ փոխադրուած է...
Ինչպէս ըսի, ան երկու ամիս առաջ ինքը հեռաձայն ըրաւ ինծի։ Այս տիկինը
բաւական տարիքով անձ մըն էր:
– Տիկնոջ անունը կասե՞ք...
–Քանի մը օր ետք հանդիպեցայ այս տիկնոջ, քանի մը օր քովը գացի-եկայ... Խօսեցանք, հին օրերը յիշեցինք... Ան խնդրեց, որ իրլրիվանունը չտանք, որ ինքը խնդիրներ չ'ուզեր ունենալ, հարցազրոյց չ'ուզեր տալ, նոյնիսկ չ'ուզեր, որ մէկը իր տունը գայ... ԱնԵանիկեանի փաստաբան Հերի Եումենի տիկինն է:
– Սա այն տիկի՞նն է, ով մի քանի օր առաջ մասունքները բերեց Հայաստան:
– Այո՛, եկաւ Հայաստան։ Ինծի հեռաձայն ըրաւ, որ գամ աճիւնը տեսնեմ եւ վստահ ըլլամ, որ ան Հայաստան պիտի հասնի։ ԻնքըՀայաստանի մէջ քանի մը անձերու հետ խօսած է, բայց վստահութիւն չ'ուներ մէկու մը վրայ։ Ինծի հեռաձայն ըրաւ որպէս ԼեւոնԵրկաթեանի որդի։ Լեւոն Երկաթը Հայկական Ժողովրդային Շարժումի Ամերիկայի ղեկավարն էր եւ Եանիկեանի թաղման կազմակերպիչը:Այս տիկինը զիս պզտիկութենէս կը յիշէր։ Ես իրեն օգնեցի, թէ որո՛ւ հետ պիտի խօսինք Հայաստանի մէջ։ Ինքը պնդեց նաև, որ Հայաստանիազգային արխիվ պէտք է յանձնենք շատ բաներ։ Ես ալ ըսի, որ կ'օգնեմ։
– Ձեր հայրիկը իմացե՞լ է փաստորեն, որտեղ են Յանիկյանի մասունքները:
– Ողորմած հայրս, երբ դեռ ողջ էր, ուզեր էր աճիւնը, բայց չէր ստացած:
Փաստաբան Հերի Եումենըեւ անոր տիկինը շատոնց գիտէին պարոն Եանիկեանը, 27 Յունուար 1973-ի դէպքէն առաջ։ Ընտանիքովբարեկամ էին։ Այդ ձեւով իրենց համար յիշատակ էր պարոն Եանիկեանին աճիւնը: Տիկինը քովը պահած էր ոչ միայն աճիւնը, այլեւ անորհետ կապուած անհրաժեշտ քննութիւններու փաստաթուղթերը, նաեւ՝ շատ նկարներ:
Առաջին անգամ երբ հեռաձայնեց, ըսաւ, թէ 6 ամիս զիս փնտռած էր։ Շուտով գացի քովը: Խօսեցանք։ Ըսի՝ նախ և առաջ կ'ուզեմ աճիւնըտեսնել։ Տուփը բերաւ: Ըսի՝ կ'ուզեմ բռնել: Ձեռքս առի եւ շատ յուզուեցայ: Հայրիկս յիշեցի, ինչպէ՜ս աշխատեցաւ պարոն Եանիկեանին հետ:
– Հաճա՞խ էիք հանդիպում Յանիկյանին կենդանության օրերին:
– Ամէն Ուրբաթ, Շաբաթ, Կիրակի Եանիկեանին հետ կ'անցընէինք։ Եանիկյանը կնքահայրս է:
Երբ պարոն Եանիկեանը բանտէն ելաւ՝ ամէն ինչ փաստաբանին տրուած էր։ Հերոս Գուրգէն Եանիկեանը որքան նկարներ ունէր բանտինմէջ, ուրիշ գրութիւններ ալ, որ ես իրեն ուղարկած էի, իմ պզտիկութեան նկարներս եւ ուրիշ բաներ տիկինը քովը պահած էր: Իրեն գրուածնամակներ ալ կային, նկարներ։ Այդ բոլորը ինծի տուաւ։
Պարոն Եանիկեանը կտակած էր իր մարմինը այրել, միշտ այդ ուզած էր, բայց կ'ուզէր, որ մոխիրը Հայաստանի մէջ հաստատուի։
– Իսկ չհարցրեցի՞ք փաստաբանի տիկնոջը, ինչո՞ւ է հիմա որոշել Հայաստան տանել մասունքները և ինչո՞ւ է այսքան տարի լռել:
–Հարցուցի տիկնոջը՝ ինչո՞ւ այսքան տարի սպասեցիր, ինչու հի՛մա։
Այս տիկինը շատ վախ ունեցած է: Միայն ինծի ըսաւ աճիւնին մասին: Մէկու մը վրայ վստահութիւն չունի։
Քանի մը հոգի իրեն հեռաձայնած են, բայց չէր ուզեր անոնց հետ գործ ունենալ։ Ուստի զիս փնտռած էր եւ ի վերջոյ գտաւ։ Ըսի. «Եթէանվստահութեան խնդիրը կայ՝ ինծի՛ տուր աճիւնը, ես տանիմ յանձնեմ»։ Ըսաւ. «Չէ՛, ես կ'ընեմ ամէն ինչ, դուն ինծի համար միւս գործերըըրէ՛, անձնապէս ես կը տանիմ»։ Այդպէս ալ եղաւ։
Տիկինը շատ պատմութիւններ պատմեց հերոս Եանիկեանին մասին. դէպքէն առաջ ինչպէ՞ս կը բնակէր, որո՞նց հետ կը յարաբերէր ՍանթաՊարպարայի եւ մեծ Լոս Անճելըսի ուրիշ տեղերու մէջ:
– Իսկ Դուք Հայաստան պիտի գա՞ք:
– Կ'ուզեմ գալ, պէտք է որ հոն ըլլամ։ Վաղը լուր կը ստանամ: Եթէ կարելի ըլլայ՝ պիտի գամ:
– Իսկ տիկին Եումենը Երևանի մեջ հարցազրույցներ, մամուլի ասուլիս պիտի տա՞:
– Ո՛չ, ինք չ'ուզեր, չ'ուզեր, որ մէկը գիտնայ, թէ ինքը ո՞վ է, ի՞նչ է, ի՞նչ ըրած է...
–Իմացա, որ մամուլի ասուլիս պիտի լինի:
– Գիտեմ, որ տիկինը պիտի գայ ասուլիսին, սակայն պիտի չմասնակցի, հեռու պիտի մնայ, որպէսզի մէկը իրեն չմօտենայ, հարցազրոյցչվերցնէ:
Այս էր վիճակը մինչեւ երէկ։
Անշուշտ, լուրը տարածուած է արդէն: Կը յուսամ, որ տիկինը լաւ կ'անցընէ իր ժամանակը Հայաստանի մէջ եւ որեւէ խնդիր չի յառաջանարհետը:
– Աճյունատո՞ւփն են բերում Հայաստան։
-Այո՛։ Երբ ձեռքս առի՝ շատ ծանր էր։ Պարոն Եանիկեանը բաւական բարձրահասակ անձ մըն էր... Աճիւնասափորը երբեք բացուած չէր։Աճիւնասափորին նկարները ունիմ:
–Տիկին Եումենին Դո՞ւք տարաք օդանավակայան՝ ճանապարհելու:
-Առանձին ուզեց երթալ, մէկու մը օգնութիւնը չուզեց ։ Ըսաւ, որ մեկնելէ առաջ ինծի կը հեռաձայնէ։ Լաւ տիկին մըն է։ Կը հասկանամ իրխնդիրը։ Իմացած էր հայկական շարժումին մասին, ԱՍԱԼԱ-ին մասին։ Իրեն ուրիշ հայեր հեռաձայնած են, որոնք որեւէ յարաբերութիւն չենունեցած իրեն կամ Եանիկեանին հետ։ Փորձած են զինք համոզել, որ աճիւնը առնեն, բայց երբեք չտուաւ։ Այդ անձերուն անունները ըսաւինծի։ Այդ անձերը լաւ գիտեմ, յատկապէս մէկը, որ հայրիկս ալ շատ չարչարեց։
– Այն դաշնակցակա՞նը, որի մասին Յանիկյանն ասում է ձայնագրության մեջ։
– Այո՛, հայոց դաւաճաններէն մէկը։
– Հայրիկն էլ էր դաշնակցական, չէ՞:
– Այո՛, բայց կուսակցութենէն վռնտեցին զինքը երբ հայրիկս Եանիկեանին հաւատարիմ մնաց:
– Ձեր մասին ի՞նչ կպատմեք. որտե՞ղ եք սովորել։ Ձեր մայրիկի մասին։
– Մայրս չորս տարի առաջ մահացաւ։ Ռուսահայ էր, Ռուսաստան՝ Վորոնեժ ծնած էր։ Սոնիա Դուրլարեան՝ արմատներով թիֆլիսեցի։Հայրիկը Այնթապէն էր։ Մօրս հետ հանդիպած են Պոսթոն եւ ամուսացած։ Երբ հայրիկս իմացած է, որ Լոս Անճելըսի մէջ հայկականվարժարան պիտի բացուի, հոս եկանք եւ Մոնթէպելլօ հաստատուեցանք։
– Որ դուք այնտեղ հայկական դպրո՞ց գնաք։
– Այո՛: Մանկապարտէզէն մինչեւ դպրոցին վերջը գացի Մեսրոպեան վարժարան։ Հիմա հայրիկիս թոռնիկը նոյն վարժարանը կ'երթայ։
– Ձեր տղա՞ն։
– Այո՛, որդիս՝ Արամ-Լեւոն Երկաթեանը։
– Քանի՞ տարեկան է։
– Տասնըհինգ:
– Աստուած պահապան լինի։ Հայրիկը չի՞ տեսել թոռանը։
– Ո՛չ, ցավոք:
– Ձեր կինը հա՞յ է։ Որտեղացի՞ է։
– Հոս ծնած է, այո, հայ է:
– Իսկ Ձեր տղան հայերեն խոսո՞ւմ է։
– Այո՛, անշո՛ւշտ։ Կը կարդայ, կը գրէ:
– Վստահաբար, Յանիկյանի մասին գիտի։
– Շատ լաւ գիտէ պատմութիւնը:
-Գիտեմ, որ ունեք շատ հիշողություններ և լուսանկարներ Յանիկյանի հետ, առաջարկում եմ հետագայում այդ նկարների մասինպատմեք մեր ընթերցողներին:
– Սիրով, նաև շատ թանկ հիշատակ մը ունիմ: Գուրգէն Եանիկեանի թաղման օրը, 1984-ին, մարմինը Եռագոյնով ծածկուած էր։ Այդդրօշակը ինծի տուած են։ Վրան գրուած է՝ Գուրգէն Եանիկեան։
Զրուցեց Աննա Գիվարգիզյանը
1/05/2019 Հայաստան – ԱՄՆ