Հնաոճ խրամատային պատերազմ Լեռնային Ղարաբաղում, Եվրոպայի եզրին. հոլանդացի լրագրողի հոդվածը Արցախից

Լուսանկարը՝  Ջուլիո Պիսկիտելլի

 

Նիդերլանդական օրագիրը ներկայացնում է  De Volkskrant  թերթում  Անա վան Էսի Արցախի պատերազմի մասին հոկտեմբերի 26-ի հրապարակած ռեպորտաժի կրճատ հայերեն թարգմանությունը: Հոլանդացի թղթակիցը եղել է պատերազմի ճակատում և բավական հետաքրքիր հոդված գրել: 

 Նիդերլանդներում 100 տարուց ավելի պատմություն ունեցող այս թերթը լայն տարածում ունի Նիդերլանդներում, լույս է տեսնում 250.000տպաքանակով, ավելի  լայն  տարածում ունի առցանց բաժանորդագրությամբ:  

 Ադրբեջանցիներն ունեն ժամանակակից լավագույն զենքերը, բայց հայերն ասում են, որ նրանց կամքն ավելի ուժեղ է: Լեռնային Ղարաբաղի հին հակամարտությունը թեժացել է,  բացի Հայաստանից և Ադրբեջանից, այն նաև ռազմական գերտերություններին է ներքաշել դեպի Եվրոպայի ծայրը: Խրամատներում դա քիչ  տեսանելի է` Այնտեղ մարտնչող հերոսի մահն է թաքնված:

 

 

 

ժանգոտած պահածոների տուփեր են կախված այս խրամատում: «Թշնամին գալիս է այդպես», - ասում են երիտասարդ զինվորները: 

 

Լեռնային  Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում ոչ բոլոր ապաստարաններն են միանման: Օդային հարձակումներից պատսպարվելու համար այս մեկն ավտոտնակ է: Ընտանիքներն այնտեղ տեղավորվել են ճամբարային մահճակալների վրա, որոնք միմյանցից բաժանված են միայն սեւ կտորեղենով:

 

Նման  վարագույրներից մեկի ետևում, ավտոտնակի մի անկյունում  մեկ այլ ընտանիքի հետ Ավետիսյանների ընտանիքն է: Նրանք այստեղ են եղել չորս շաբաթ առաջ պատերազմի սկսվելուց ի վեր: Նրանց վարձակալած տունը փայտից է, այն փլուզվելու համար ուղղակի հարված չի պահանջում: Երբ ցերեկը հանգիստ է, նրանք ապաստարանից դուրս են գալիս մթերային ապրանքների համար: Նրանք չեն կարող ռիսկի դիմել ու տանը գիշերել:

 

Մարինե Ավետիսյանը  պինդ իր մոտ է պահում  վերցրած միակ գիրքը ՝ Աստվածաշունչը: Նրա մեծ դուստրը, որը հաշվապահ է, սաղմոսներ է կարդում: Ընտանեկան ընթերցումների համար միասին չեն, չորս որդիները ճակատում են: «Նրանք միշտ ասում են, որ ամեն ինչ լավ է ընթանում, որ հանգիստ է»: Այս պատերազմում Լեռնային Ղարաբաղից զոհվեց գրեթե հազար մարդ, այդ թվում `900 զինվոր: Ադրբեջանը հաղորդում է 63 խաղաղ բնակչի մահվան մասին:

 

 

Ղարաբաղի լեռնային շրջանը պաշտոնապես Ադրբեջանի կազմում է, բայց բնակիչների մեծ մասը հայեր են: Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր Հայաստանը և Ադրբեջանը կռվել են այդ տարածքի շուրջ: Ադրբեջանը ցանկանում է վերականգնել իր տարածքը: Հայաստանը, որ  իր վրա կրում է  ցեղասպանության հետևանքները, վախենում է դրա կրկնվելուց, եթե գա այն պահը, երբ  ցանկանա ինքը պահել այն հողը, որի վրա ապրում է:

 Սեպտեմբերի վերջին, ենթադրաբար, Ադրբեջանի հարձակումից հետո, քնած հակամարտությունը կրկին վերածվեց արյունալի պատերազմի, որը տեսել է Հարավային Կովկասը վերջին քառորդ դարում:

 

Պատերազմը համաշխարհային տերություններին միմյանց դեմ է հանում Եվրոպայի ծայրամասում: Իսլամական Ադրբեջանին ժամանակակից զենք է տրամադրում ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիան: Ռուսաստանը սատարում է քրիստոնեական Հայաստանին: Այն բանից հետո, երբ ռուսական միջնորդական ջանքերը ձախողվեցին, ռուս զինվորներն այս շաբաթ վրաններ բացեցին Հայաստանի հետ սահմանին ՝ նայելով դեպի Լեռնային Ղարաբաղ տանող միակ ճանապարհին, որը մինչ այժմ գործում է:

 

Ուրբաթ օրը ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն ձեռնարկեց միջնորդության մեկ այլ փորձ, բայց լեռնային կոպիտ լանդշաֆտում, ձմռան մոտենալուն պես, արագ խաղաղության հավանականությունը շատ քիչ է: Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը բանակցություններն անվանում է «անիմաստ»: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կոչ է անում «զենք վերցնել ու կռվել»:

 

Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիների համար, ովքեր չեն հեռացել բնակության վայրից, ինչպես 90-ականներին էր  շաբաթներ են անցկացնում օդային հարձակման կացարաններում: Volkskrant-ի տարածաշրջան այցելության երեք օրվա ընթացքում մայրաքաղաք Ստեփանակերտի ուղղությամբ գնդակոծություններ չեն եղել: Բայց դա չի  նշանակում  թե ինչ-որ մեկը համարձակվի գետնից վեր քնել:  Ադրբեջանական  հրթիռները վերջին շաբաթների ընթացքում ոչնչացրել են մի քանի տուն: Ըստ Human Rights Watch իրավապաշտպան կազմակերպության ՝ օգտագործվել է արգելված կասետային զինամթերք:

 

 

Ստեփանակերտը՝ պաշարված տարածքի սրտում, խիստ իրատեսական ​​հատկանիշներով քաղաք է: Կենտրոնում, ինչպես  սպասվում  էր, ոչ միայն խորհրդային ժամանակների ​​բնակարաններն են,  այլ նաև հեքիաթային տաճարը, որը, պարզվում է, բոլորովին նոր է. Ավարտվել է անցյալ տարի ՝ շնորհիվ Եվրոպայում և Միացյալ Նահանգներում հայ արտագաղթողների նվիրատվությունների: Շքեղ հյուրանոցում, որը սովորաբար հյուրընկալում  է սփյուռքից ժամանած ընտանիքներին, բարձրաստիճան զինվորականները մի բաժակ սպիտակ գինով ընթրիք էին անում:

 

Ասես այդպես էլ պետք է լիներ բարոկկո ոճով նախագահական պալատը  ամրացված էր ավազի պաշտպանիչ տարատներով: 150,000-ից պակաս բնակիչ ունեցող Լեռնային Ղարաբաղն ունի իր կառավարությունը ՝ նախագահը, խորհրդարան և կանոնավոր ընտրություններ: Յուրաքանչյուրը, ով ցանկանում է մուտք գործել լեռնային շրջան, վիզայի կարիք ունի, չնայած սահմանային վերահսկողությունը դադարեցվել է այն բանից հետո, երբ  Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող ճանապարհին Ադրբեջանը երկու կամուրջ է պայթեցրել:

 

Աշխարհի ոչ մի երկիր չի ճանաչում Լեռնային արաբաղի կառավարությունը: Նույնիսկ Հայաստանը: Ստեփանակերտի ամենաբարձր մակարդակում դիտարկվում է, թե արդյոք ավելի լավ է հրաժարվել անկախության գաղափարից: «Միգուցե եկել է ժամանակը, որ մենք միավորվենք Հայաստանին», - ասել է նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը

 

 

 

Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը մասամբ անցնում է խրամատներում: Լրագրողների մուտքը այս շաբաթ խրախուսված չէր հարավային ճակատ, որտեղ Ադրբեջանը հայտարարեց նվաճումների մասին, իսկ հայկական բանակը դա անվանեց «նահանջ ՝ ի վերջո հաղթելու համար»: Բայց անձնապես կարող եք մեքենայով անցնել խրամատների համակարգով, որը բավականաչափ լայն է մեքենայի երթի համար:

 

Ժանգոտ պահածոների տուփեր են կախված  սահմանի երկայնքով գտնվող վերջին հենակետում, այն հասանելի է միայն ոտքով: «Դրանով լսում ես, թե ինչպես է թշնամին մոտենում», - ասում են հայ երիտասարդ զինվորները, երբեմն նույնիսկ պատանի: Հենց այն ժամանակ, երբ քեզ պատկերացնում ես Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին ֆիլմի նկարահանման հրապարակում, ինչ-որ մեկը գոռում է «անօդաչու թռչող սարքեր»: Ռուսական արտադրության զենքի հայկական զինանոցը խիստ հնացել է: Ավելի հարուստ և Թուրքիայի կողմից աջակցվող Ադրբեջանն ունի ամենաժամանակակից տեխնոլոգիաները:

 

Մի քանի րոպեն մեկ ընկնում են Ադրբեջանի կողմից արձակված արկեր: Քիչ դեպքերում է  պատասխան կրակ արձակվում: «Լավ օր կլինի այն ժամանակ, երբ հասնենք Բաքու», - տղայական խիզախությամբ ասում է 20-ամյա սերժանտ  Հովհաննեսյանը: Բաքուն Ադրբեջանի մայրաքաղաքն է:

 

 

Այս հակամարտության բարդությունը պարզ է դառնում այն ​​ժամանակ, երբ դուրս ենք գալիս խրամատային համակարգից, որն ավարտվում է Աղդամ քաղաքից ոչ հեռու: Աղդամը ժամանակին ադրբեջանական քաղաք էր: 1993-ին հայկական զորքերը ադրբեջանցիներին վտարեցին: Այդ ժամանակից ի վեր քաղաքը ավերակ է դարձել: Քանի որ այդ ժամանակաշրջանը տարածքը դարձել է անմարդաբնակ ռազմական գոտի, ավերակները կարծես ժամանակին սառել են: Լոգարան, ժանգոտված մեքենաներ, անխնամ մզկիթ` սրանք խորհրդային ժամանակների գունեղ ​​խճանկարի մնացորդներն են:

Աղդամում 30 տարի առաջ ապրել են հազարավոր ադրբեջանցիներ, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ հայրենիք:

Բայց հայերը չեն տեսնում, թե ինչպես պետք է նրանք ՝ քրիստոնյաները, ապրեն ադրբեջանական իշխանության ներքո, որտեղ բնակիչների մեծ մասը մահմեդական են: Նրանք մատնանշում են թուրքերի և ադրբեջանցիների կողմից նախկինում կատարած ոճրագործությունները: «Սա  կենաց և մահու կռիվ է», - հավաստում են սահմանի խրամատում: Ստեփանակերտի գերեզմանատանը երկու շարքով գերեզմաններ լցվեցին ընդամենը չորս շաբաթվա ընթացքում: Քաղաքային հիվանդանոցում տեղափոխվում է նոր վիրավոր մարդ ՝ գլխի վերքով վիրավորված զինվորը:

 

 

Կորոնայի համաճարակը, որը գրավում է մնացած աշխարհը, նաև այստեղ է: Հիվանդանոցի տնօրեն Մհեր Մուսայլեանը բերանի դիմակի հետեւից բացատրում է, որ ինքը Covid ունի: «Սովորաբար ես, իհարկե, կարանտինի մեջ պետք է լինեի, բայց պատերազմ է, կրկնակի պարտադրված և ես հիվանդանոցի տնօրեն եմ, ուստի դա հնարավոր չէ: Իմ անձնակազմի մեծ մասում նույնպես կա Covid: «Բանակի ավագ հրամանատարը հազում է կանաչ շարֆի մեջ: Ավտոկանգառի ավտոտնակում գրեթե բոլորը հազում են:

 

Մի ուշ գիշեր նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը   ապաստարանում խոսում է  մահանալու մասին: Իհարկե նախընտրում ենք  ապրել, ասում է Բաբայանը: Բայց երբ ժամը գա պետք է դրան ընդառաջ գնալ «իսկական տղամարդու պես», «հաղթական մահ, հպարտությամբ և արժանապատվությամբ լի»:  Ձեռքին ունենալ նռնակ ու գերի չհանձնվել:

 

«Իհարկե, մենք միշտ մեզ հետ ձեռքի նռնակ ունենք», - ասում է երիտասարդ զինվոր՝ Աշոտը:  Նախքան նա ստիպված կլինի վերադառնալ մարտ, հնարավորություն ունի մեկ կամ երկու օր ապաքինվել իր հորեղբոր հետ, որն ունի իր սեփական օդային հարձակման ապաստարանը ՝ որպես այս պատերազմի միակ հույսի շող: