Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում տեղի ունեցավ «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ընտանիքների հետքերով» խորագրով ժամանակավոր ցուցադրության բացում

Ապրիլի 21-ին,«Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ» հիմնադրամի ժամանակավոր ցուցադրությունների սրահում տեղի ունեցավ «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ընտանիքների հետքերով» խորագրով ժամանակավոր ցուցադրության բացումը: Նախքան ցուցահանդեսի բացումը տեղի ունեցավ մամլո ասուլիս, որտեղ մասնակցեցին  թանգարանի տնօրեն Հարություն Մարությանը, թանգարանային գծով փոխտնօրեն Լուսինե Աբրահամյանը և գիտական աշխատանքների գծով փոխտնօրեն Էդիտա Գզոյանը:

Մամուլի ասուլիսի ընթացքում օրվա բանախոսները ներկայացրեցին 2020 թվականի ընթացքում կատարված աշխատանքները՝ներկայացնելով տարբեր տեսանկյուններից, խոսելով համագործակցության, գիտաժողովների կազմակերպման, հրատարակությունների,ինչպես նաև թանգարանի այցելության մասին: Ասուլիսի վերջում նրանք պատասխանեցին լրագրողներին հետաքրքրող հարցերին՝ներկայացնելով առաջիկա ծրագրերն ու անելիքները: Այնուհետև տեղի ունեցավ յուրօրինակ ու բովանդակալից ցուցադրության բացումն,որտեղ ներկայացված էին Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների, այդ թվում նաև Հայոց Ցեղասպանության Թանգարան Ինստիտուտի աշխատակիցների, ընտանիքների պատմությունները (շուրջ երեք տասնյակ):

Բացման  խոսքով հանդես եկավ Հարություն Մարությանն, ով հակիրճ ներկայացրեց ցուցահանդեսն ու դրա նպատակը:

Ելույթ ունեցավ նաև ցուցահանդեսի համակարգող Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, ԺՑԿ բաժնի ղեկավար Սեդա Պարսամյանն, ով խոսեց հավաքածուների ու ցուցադրության մասին՝շնորհակալություն հայտնելով բոլոր ներկաներ:

Ցուցադրության բացման արարողության վերջում Հարություն Մարությանը նշեց, որ սա յուրահատուկ է նրանով,որ այցելուներին վերապրողների մասին պատմելու և ներկայացնելու են ոչ միայն թանգարանի աշխատակիցներն, այլ նրանց ընտանիքի անդամներն ու հարազատները: Մոտենալով յուրաքանչյուր ցուցափեղկի ու պաստառի մոտ ակամայից լսում էինք վերապրողի պատմությունը՝տեղափոխվելով նրա ապրած ժամանակաշրջանը՝պատկերացում կազմելով ցեղասպանության անդառնալի հետևանքների մասին: Այսպիսով՝պատմությունները, որոնք շրջանառության մեջ են դրվում առաջին անգամ, որոնք ուղեկցվեցին Հայոց Ցեղասպանության Թանգարան Ինստիտուտի ֆոնդերում պահվող բնօրինակ բացառիկ իրերով՝ լուսանկարներով, փաստաթղթերով, ընտանեկան մասունքներով և այլ նյութերով:

Ներկայացված են նաև հատվածներ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների տեսաձայնագրություններից: Ցուցադրությանը ներկա էին  ԱՄՆ-ից, Կիպրոսից, Արգենտինայից, Ֆրանսիայից և այլ երկրներից ժամանած, ինչպես նաև Հայաստանում հաստատված վերապրողների ժառանգները, ովքեր անձամբ ներկայացրեցին իրենց ընտանիքի անցած դժվարին ուղին: Նշեմ, որ ցուցադրությունը կգործի մինչև սույն թվականի սեպտեմբերի 10-ը:

Ցուցադրության բացմանը զուգահեռ տեղի ունեցավ ներկայացվող ընտանիքներից մեկի՝ մալաթիացի Թևեքելյան ընտանիքի պատմությանը նվիրված գրքի շնորհանդեսը:Գրքի հեղինակը Հայոց ցեղասպանությունը վերապրողներից Մանվել Թևեքելյանի թոռ Անժել Թևեքելյան է: Շնորհանդեսից հետո զրուցեցինք Անժել Թևեքելյանի  հետ:

Նա ծնվել է 1985 թվականին Լենինականում (այժմ՝Գյումրի):Արմատներով պատմական Մալաթիայից է:Միջոցառումների վերջում վերապրողների ընտանիքներին ի նշանավորումն թանգարանի հետ համագործակցության տնօրինության կողմից հանձնվեցին շնորհակալագրեր:

-Մի քանի խոսքով կներկայացրնեք գիրքը։

-Խարբերդ նահանգի Մալաթիա քաղաքում բնակվող Հարություն Թևեքելյանից սերող մեր գերդասատանի, Հին Մալաթիայի ու նրա բնակիչների, նրանց կենցաղի ու սովորությունների, արևմտահայությանը, մալաթիացիներին, նաև մեր գերադաստանին պատուհասած աղետի ու ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված Թևեքելյանների մասին է  պատմում գիրքը։ 16 անդամներից վերապրել են 5 հոգի, ովքեր էլ սփռվեցին ողջ աշխարհով մեկ:

–Իսկ ի՞նչ ուղերձ ունի գիրքը:

-Թույլ տվեք ուղերձս ներկայացնել ֆրանսիացի գրող, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Անատոլ Ֆրանսի խոսքերով. <<Հայաստանը վերջին շունչն է փչում, բայց կվերածնվի: Այն մի կաթիլ արյունը, որ դեռ մնում է, թանկագին է, ու դրանից մի հերոսական սերունդ է ծնվելու: Մի ժողովուրդ, որը չի ցանկանում մեռնել, չի մեռնի>>:

Այդ հերոսական սերունդը ծնվել է և ավարտին է հասցնելու իր կռիվը հանուն արդարության, խաղաղության, քաղաքակրթության, հանուն ապահով ու երջանիկ աշխարհի…

-Ովքե՞ր են Թևեքելյանները, ի՞նչ հետաքրքիր դեպք կպատմեք ձեր գերդաստանի մասին։

-Թևեքելյանները բավականին ճանաչված էին Մալաթիայում: Մինչև ցեղասպանությունը Թ­ևե­քել­յան եղ­բայր­ներն իրենց ընտանիքներով ապ­րում և աշխատում էին միա­սին: Ունեին մեկ ընդ­հա­նուր գործ. կտավ էին ներ­կում ու վաճառում սե­փա­կան խա­նու­թում:

Փո­ղո­ցը, որ­տեղ գտնվում էր Թևեքելյանների տունը, կոչվում էր Չոր­բա­ջի-Բա­բուք­լու, սակայն ի պա­տիվ Համբարձու­մի, ո­րը ոչ միայն հա­ջո­ղակ առևտրա­կան էր, այլև տե­ղա­կան իշխանության ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, տեղացիները կոչում էին նաև Թ­ևե­քել­յան: Գաղթի ճանապարհին պապիկս՝ Մանվելը, կորցնում է հարազատներին Ալմալօղլու կոչվող վայրում։ Նրան մի թուրք պաշ­տոն­յա իր տուն է տանում և ո­րոշ ժա­մա­նակ պա­հում նկու­ղում, քա­նի որ «գյավուր» թաքց­նե­լու հա­մար խստագույն պատի­ժ էր սահմանված: Թուրք պաշտոնյայի կար­գադ­րութ­յամբ Ման­վե­լին կերակ­րում են, հագուստ տա­լիս և դրա դիմաց մանր տնա­յին գոր­ծեր հանձ­նարարում: Փետրվար­յան մի ցուրտ առավոտ թուրքերի տներում  խու­զար­կութ­յուն­նե­ր են սկսվում: Թուրք պաշ­տոն­յան Ման­վե­լին ի­ջեց­նում է հո­րի մեջ, ծած­կում ծղո­տով ու լա­թե­րով: Ոստիկանները, կասկածելի ո­չինչ չգտնելով, հեռանում են: Տաս­ներ­կու ժամ հո­րում մնա­ցած Ման­վե­լին դուրս են բե­րում գրե­թե կի­սա­մեռ: Թուրքը, օ­ղիով շփելով երեխա­յի ցրտահար­ված մար­մի­նը, փրկում է նրան: Ո­րոշ ժամանակ անց նա Ման­վե­լին հանձ­նում է ամերիկյան մի որ­բա­նոց: Բա­ժա­նու­մը շատ հու­զիչ է լի­նում. է­ֆեն­դին ա­մուր գրկում է Մանվե­լին, շո­յում գլու­խը, համ­բու­րում այտե­րը և ա­կան­ջին շշնջում. «Ես հայ եմ, որդի՛ս, ոչ ոք չգի­տի այդ մա­սին, չմո­ռա­նաս ինձ, հի­շիր քո ա­ղոթք­նե­րում...»:

-Ի՞նչով է յուրհատուկ այս գրքի պատմությունը։

-Ինչպես յուրաքանչյուր վերապրողի հուշ յուրահատուկ է իր պատմություններով, բավականին տեղեկություններ կան տեղանունների և անձնանունների մասին: Գիրքը տարբերվում է մյուս հուշերից, որ ներկայացվում է թե ինչպես  են վերաբերվում Լենինականում հայրենադարձներին: Սկզբում փորձում են ծաղրել, բայց իրենք են երբեմն ծաղրանքի ենթարկվում: Հայերի տարանջատումներն են՝ <<ախպար>> և <<տեղացի>> անվանելով միմյանց, չգիտակցելով, որ նույն հայն են: Ժամանակի հետ միմյանց հարմարվեցին և հարգեցին:

-Կնշե՞ք  գրքից մի քանի առավել ուշագրավ վկայություններ:

-Փոքրիկ հատված գրքից. Շու­տով հեր­թը հա­սավ Խար­բերդ-Մա­լա­թիա ճա­նա­պար­հի շի­նա­րա­րութ­յա­նը մաս­նակ­ցող հա­յե­րին՝ 1700 ե­րի­տա­սարդ, գրե­թե բո­լո­րը ունևոր ըն­տա­նիք­նե­րի զա­վակ­ներ՝ լավ ապ­րած, կրթված, ու­սում­նա­տենչ, իսկ հի­մա՝ կի­զիչ արևի տակ բա­նե­լուց կես դար­ձած ուր­վա­կան­ներ: Ե­նի­չե­րի­նե­րի ար­յու­նոտ թա­թը նրանց էլ գտավ: Իհար­կե, քա­ղա­քից ե­կող սոս­կա­լի լու­րե­րը հաս­նում էին նրանց ական­ջին, բայց թաքուն հույս էին փայփայում՝ մտածելով. «Մենք իրենց հա­մար ճա­նա­պարհ ենք շի­նում, մեզ հո չե՞ն տա­նի...»: Տա­րա՛ն: Ա­ռանց բա­ցատ­րութ­յան բո­լո­րի ձեռ­քե­րը րո­պե­նե­րի ըն­թաց­քում կապկ­պե­ցին ու քարշ տվե­ցին քա­ղա­քի հա­կա­ռակ կող­մը, ոչ թե բան­տի ուղ­ղութ­յամբ: Ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յան հա­մար ո­չինչ չկար, ի­րենք էլ շատ էին ե­րի­տա­սարդ, կյան­քի փորձ չու­նեին:

– Ո՞ւր եք մեզ տա­նում,– շփոթ­ված հարց­նում էին նրան­ցից ոմանք:

– Ձեզ տա­նում ենք հա­ցա­հա­տի­կի դաշ­տե­րը՝ աշ­խա­տե­լու,– քմծի­ծաղ էր տա­լիս ե­նի­չե­րի­նե­րից մե­կը:

Մյու­սը թե՝ Մեհ­մեդ բե­կը ու­զում է տես­նել ձեզ, նրա մոտ ենք տա­նում:

Հինգ ժամ քայ­լե­լուց հե­տո նրանք հա­սան Ի­չօղ­լի կոչ­վող գյու­ղը: Մինչև կհաս­նեին գյու­ղի մյուս ծայ­րը, ե­նի­չե­րի­նե­րին միա­ցան վայ­րե­նի քրդե­րը. հա­յի ար­յան հոտ էին ա­ռել: Գյու­ղի գրե­թե բո­լոր տղա­մար­դիկ զին­ված շրջա­պա­տել էին «ա­վա­րը»: Շարժ­վե­ցին դե­պի Փուրստ գյուղ: Տեղ հաս­նե­լով՝ հա­յե­րին լցրին մզկիթ: Քրդերն ու ե­նի­չե­րի­նե­րը շրջա­պա­տե­ցին այն: Մեհ­մեդ բե­կը հե­ռա­ցավ՝ հրա­մա­յե­լով.

– Մի ժա­մից կվե­րա­դառ­նամ: Վա՛յ ­ձեզ, թե մի հայ փա­խել է: Բո­լո­րիդ հա­յի օ­րը կգցեմ:

Մզկի­թը նեղ էր բան­տարկ­յալ­նե­րի հա­մար. կանգ­նե­լու տեղ չկար, հա­զիվ էին շնչում: Ո­մանք սկսե­ցին լաց լի­նել: Փոր­ձա­ռու­նե­րի սիր­տը քա­րա­ցել էր: Նրանք լավ էին պատ­կե­րաց­նում ի­րա­վի­ճա­կի լրջութ­յու­նը, լռում էին՝ ներ­քուստ մռնչա­լով: Մի քա­նի ջա­հել թուր­քե­րից ջուր էր ա­ղեր­սում, տա­քար­յուն­նե­րը հայ­հո­յե­լով կոչ էին ա­նում ու­ժով բա­ցել դռնե­րը.

– Թե­կուզ մեռ­նենք, ե­կեք խլենք հսկիչ­նե­րի զեն­քերն ու փախ­չենք էս դժոխ­քից...

Աղ­մուկ բարձ­րա­ցավ, չորս կող­մից ան­հաս­կա­նա­լի ար­ձա­գանք­ներ լսվե­ցին: Կես ժամ անց Մեհ­մեդ բե­կը վե­րա­դար­ձավ քուրդ Իբ­րա­հի­մի հետ, ո­րը հայտ­նի էր իր բար­բա­րո­սութ­յուն­նե­րով և պարգևատր­վել էր թուրք իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կող­մից: Բե­կը հրա­մա­յեց բա­ցել մզկի­թի դռնե­րը և հա­յե­րից տա­սին դուրս հա­նել: Հրա­մա­նը կա­տար­վեց: Նրանց տա­րան քսան ե­նի­չե­րու ու­ղեկ­ցութ­յամբ: Կես ժամ անց հրա­մա­նը կրկնվեց: Մզկի­թում խու­ճապ սկսվեց.

– Ո՞ւր տա­րան մե­րոնց, ի՞նչ ա­րին...

– Էլ ո՛չ ­մեկս դուրս չի գա, մինչև մեր տղա­նե­րից գո­նե մե­կը չվե­րա­դառ­նա:

Նրանք ու­ժով փա­կե­ցին դռնե­րը հսկի­չի առջև: Սա փոր­ձեց դրսից բա­ցել դու­ռը, չկա­րո­ղա­ցավ: Հա­յե­րը գլխի ըն­կան, որ ըն­դա­մե­նը մեկ հսկիչ է դռան հետևում, անս­պա­սե­լի բա­ցե­ցին դու­ռը ու ներս քա­շե­ցին նրան: Փա­կե­լով դու­ռը՝ խլե­ցին զեն­քը: Ի­րա­րան­ցում սկսվեց: Քրդե­րը, հաս­կա­նա­լով ի­րա­վի­ճա­կի լրջութ­յու­նը, չհա­մար­ձակ­վե­ցին ներս մտնել: Ձայն տվե­ցին Իբ­րա­հիմ բե­կին, ո­րը, աղբ­յու­րի մոտ նստած, ծխում էր: Սա ան­մի­ջա­պես տե­ղից թռավ, ձայն տվեց ե­նի­չե­րի­նե­րին և հրա­մա­յեց ջար­դել դու­ռը: Ե­նի­չե­րի­նե­րը սրե­րով սկսե­ցին հար­վա­ծել դռա­նը: Հա­յե­րը դուրս գցե­ցին հսկի­չին կի­սա­մեռ վի­ճա­կում և ան­մի­ջա­պես փա­կե­ցին դու­ռը:

Բեկն ա­սաց.

– Եվս տա­սը հո­գու տա­նե­լու ենք մեզ հետ:

– Ո՞ւր տա­րաք մեր ըն­կեր­նե­րին:

– Ես նրանց ու­ղար­կել եմ գյուղ (տա­սին էլ ճա­նա­պար­հին կաց­նով սպա­նել էին և գցել Եփ­րա­տը):

– Չենք հա­վա­տում քեզ: Նրան­ցից գո­նե մե­կին տես­նենք:

– Նրանք չեն կա­րող գալ:

– Ու­րեմն մենք էլ դուրս չենք գա:

Իբ­րա­հիմ բե­կը ոռ­նաց հրե­շի նման՝ հրա­մա­յե­լով, որ հինգ հո­գի դուրս գա: Հա­յե­րը դարձ­յալ ընդ­դի­մա­ցան: Քուր­դը, տես­նե­լով, որ չի կա­րո­ղա­նում հա­մո­զել նրանց, դի­մեց Մեհ­մեդ բե­կին: Նրանք ծրա­գրել էին ա­մեն ան­գամ տա­սը հա­յի քսան ե­նի­չե­րու ու­ղեկ­ցութ­յամբ հասց­նել Եփ­րատի ափ, որ­տեղ դա­հիճ­նե­րը կա­ցին­նե­րով սպա­նե­լու էին նրանց, իսկ դիակ­նե­րը նե­տե­լու էին ջու­րը: Հի­մա ար­դեն ա­վե­լի կա­տա­ղած՝ բար­բա­րոս­նե­րը է՛լ ա­վե­լի սար­սա­փե­լի ո­րո­շում կա­յաց­րին՝ մզկի­թի տա­նի­քից կրակ բա­ցել հա­յե­րի վրա: Այդ­պես էլ արեցին. վայրկ­յան­ներ անց փամ­փուշտ­նե­րի հե­ղեղ տե­ղաց ծու­ղա­կում հայտն­ված հա­յե­րի գլխին: Ա­մեն ինչ վեր­ջա­ցավ: Լռութ­յուն տի­րեց: Բայց հրեշ Մեհ­մե­դը դեռ բա­վա­րար­ված չէր: Նա հրա­մա­յեց վերսկսել կրա­կը, հե­տո ան­ձամբ բա­ցեց դու­ռը, սու­րը հա­նեց ու հար­ձակ­վեց դիակ­նե­րի վրա. թուր­քը, պարզ­վում է, հա­յի դիա­կից էլ է վա­խե­նում, ան­զեն մոտ չի գա­լիս:

– Սրան­ցից ոչ մե­կը չպետք է այս­տեղ մնա: Բո­լո­րին նե­տե՛ք­ Եփ­րա­տը,– խե­լա­գար գո­ռաց Մեհ­մե­դը:

Այս­պես մեկ գի­շեր­վա մեջ մա­րե­ցին 1700 մա­տաղ կյան­քեր:

-Իսկ ինչպիսի՞ ընդունելիության  արժանացավ գիրքը պատմաբանների ու ընթերցողների կողմից:

-Մինչև գրքի տպագրելը ինձ շատ հետաքրքիր էր պատմաբանների կարծիքը: Գիրքը ընթերցել են երջանկահիշատակ Արտակ Մովսիսյանը, ով շատ դրական կարծիք էր հայտնել գրքի մասին, Հայոց ցեղասպանության թանգարանի ներկա տնօրեն Հարություն Մարությանը, նախկին տնօրեն Հայկ Դեմոյանը: Նրանց կարծիքները շատ կարևոր էր ինձ համար:Մեկ ամիս առաջ է լույս տեսել գիրքը, ընթերցողները դեռևս հիմնականում մեր աշխատակիցներն են. Գրեթե բոլորի արձագանքը նույնն էր, որ մեկ շնչով կարդացվում է, հետաքրքիր է և կարծես գիրքը մեր հետ խոսում է, դու հայտնվում ես այդ ժամանակաշրջանում և թվում է, դու նրանց մեջ ես:

–Ովքե՞ր աջակցեցին գրքի ստեղծման ու հրատարակության գործում:

-Տարիներ առաջ, երբ աշխատանքի ընդունվեցի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում, ուսումնասիրում և թվայնացնում էի բազմաթիվ վերապրողների հուշեր և ինձ անընդհատ տանջում էր իմ գերդաստանի պատմությունը թղթին հանձնելու միտքը:  Շատ էի ափսոսում, որ չէի հիշում պապիկիս, ով ինձ շատ բան կարող էր պատմել. 6 ամսական եմ եղել, երբ նա մահացել է։ Հայրիկս պատմում է, որ պապիկս երկու անգամ է ընդամենը խոսել ցեղասպանության մասին և երբ սկսել է պատմել՝ հուզվել է ու չի կարողացել շարունակել, պապիկիս չուզենալով ցավ պատճառել, այլևս չի հարցրել ոչինչ: Եվ ահա մի քանի տարի առաջ պարզեցի, որ պապիկիս հորեղբոր տղան և թոռը, ովքեր բնակվում էին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, գրի են առել իրենց հուշերը: Երկու տարի առաջ ծնողներս ԱՄՆ-ից Երևան բերեցին նրանց գրառումները։ Եվ այսօր արդեն իրականացել է իմ երեազանքը՝ տպագրված է գիրքս, որին սպասել եմ տարիներ շարունակ:

-Արդյոք պատրաստվում եք այն թարգմանել նաև թուրքերեն կամ այլ օտարլեզուներով՝ ներկայացնելու ցեղասպանության մասին իրողություններն նաև օտարազգի ընթերցողներին, ինչպես նաեւ սփյուռքին։ 

-Այս պահին գիրքը թարգմանվում է անգլերեն և ռուսերեն լեզուներով, մինչև ամառ պետք է պատրաստ լինի, նախատեսվում է թարգմանել նաև իտալերեն և թուրքերեն: Հնարավորության դեպքում առաջինը կներկայացնեմ ԱՄՆ-ում, քանի որ այնտեղ են գտնվում քույրս և Թևեքելյանների մյուս ժառանգները՝ Լոս-Անջելեսում և Բոստոնում:

- Հայոց ցեղասպանության 106-րդ տարելիցի առթիվ ինչպիսի՞ն են ձեր զգացումները։ 

-Լինելով պատմաբան, ուսումնասիրություններս ցույց են տվել, որ բոլոր ժամանակներում էլ հայ ժողովրդի համար առաջնայինը կարևոր է եղել և մնում է միասնությունը: Ցեղասպանության տարիներին այն հատվածներում, որտեղ հայերը միասնական են եղել, կարողացել են փրկվել կամ հերոսաբար զենքը ձեռքին զոհվել, թշնամուն պատճառելով մեծ կորուստներ: 2020թ.-ին բռնկված արյունալի պատերազմը փաստեց, որ անցած 100 տարիների ընթացքում աշխարհում շատ բան չի փոխվել։ Թուրքիան այսօր էլ շարունակում է իր հայատյաց քաղաքականությունը, մինչդեռ անամոթաբար ժխտում է 1915-ին իր կողմից կանխամտածված և իրականացրած ոճրագործությունը, որի անունը, միանշանակ, ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Է։ Հայ ժողովրդի միասնության շնորհիվ մենք կհաղթահարենք բոլոր դժվարությունները և թշնամուն ցույց կտանք իրենց իսկական տեղը:

 Գարիկ Ավետիսյան

Լուսանկարները Սիրարփի Կարապետյանի և ֆեյսբուքյան էջի ու Անժել Թևեքելյանի