Հայաստանի ինչպես նախորդ, այնպես էլ ներկայիս ղեկավարները չեն ունեցել երկիր ղեկավարելու համապատասխան փորձառություն, որը վերաբերում է թե ներքին, թե արտաքին քաղաքականությանը: Այս անցանկալի իրավիճակը ուղղելու համար ոմանք առաջարկել են գտնել համապատասխան փորձագետներ, որոնք խորհուրդներ կտային Հայաստանի ղեկավարներին: Ցավոք, բոլոր նման ջանքերը ձախողվել են այն պարզ պատճառով, որ մինչ փորձագետների օգտակար լինելը, ղեկավարները պետք է պատրաստակամ լինեին լսել նրանց խորհուրդները: Հայաստանի ղեկավարների հետ առնչվելու իմ երկարամյա փորձը ցույց է տալիս, որ նրանք կարծում են, թե իրենք ամեն ինչ գիտեն և կարիք չունեն որևէ մեկից սովորելու: Սա Հայաստանի Հանրապետության երեսուն տարիների սխալ կառավարման պատճառներից մեկն է: Հասկանալի է՝ պարտադիր չէ, որ ղեկավարը ամեն ինչ իմանա: Այդ պատճառով էլ նա խորհրդականներ ունի: Բայց երբ խորհրդականները նույնիսկ ավելի անփորձ են, քան իրենց ղեկավարը, ինչպես Հայաստանի դեպքում, իրավիճակը դառնում է անհուսալի:
Ես այս երկար նախաբանը գրել եմ ընդգծելու համար, որ շատ բան չիմանալուց և խորհուրդներ չլսելուց բացի, Հայաստանի ղեկավարները հրաժարվում են դասեր քաղել անցյալի սխալներից և կրկնում են նույն սխալները։
Այդպիսի մի օրինակ է Հայաստանում և Թուրքիայում ներկայիս քննարկվող հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացումը, որը փակվել է Թուրքիայի կողմից 1993 թվականից: Անցյալ շաբաթ Հայաստանի արտգործնախարար Արա Այվազյանը խորհրդարանի անդամներին ասաց. «Այլևս պատճառ չկա [Թուրքիայի համար] փակել Հայաստանի հետ սահմանը: Երկար տարիներ Թուրքիան արգելափակել է Հայաստանի հետ սահմանը՝ պահանջելով Արցախյան հակամարտության ստատուս քվոյի փոփոխություն, ստատուս քվոն փոխվել է ուժի կիրառման միջոցով։ Այլևս պատճառ չկա փակ պահել Հայաստանի հետ սահմանը»։ Արտգործնախարարը վստահեցրել է, որ այս պահին որևէ գործողություն այդ ուղղությամբ չի ձեռնարկվել։
Հայաստանի արտգործնախարարի հայտարարությունը հաջորդեց Թուրքիայի նախագահի և արտգործնախարարի վերջին հայտարարություններին`Հայաստանի հետ սահմանը բացելու պատրաստակամության մասին, եթե վերջինս բավարարի որոշակի պայմանների: Նախկինում Թուրքիայի սահմանը փակելու պատճառը Հայաստանի կողմից հրաժարումն էր՝ ազատելու «Ադրբեջանի գրավյալ տարածքները»: Ուստի կարելի է կարծել, որ այժմ, երբ Ադրբեջանը բռնի կերպով գրավել է այդ տարածքների մեծ մասը, խնդիրը լուծված է, և Թուրքիան կբացի սահմանը: Այնուամենայնիվ, հիշեցնենք, որ Թուրքիան ուներ երկու լրացուցիչ պայմաններ Հայաստանի հետ սահմանը բացելու համար.
1) Հայաստանը պետք է հրաժարվի Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման իր հետապնդումից.
2) Հայաստանը պետք է ճանաչի Թուրքիայի ներկայիս սահմանները և չներկայացնի տարածքային պահանջներ:
Բոլորս հիշում ենք, որ դեռ 2009 թվականին, Հայաստանի և Թուրքիայի կողմից իրենց փոխադարձ սահմանի բացման մասին Արձանագրությունների ստորագրումից հետո, Թուրքիան առաջադրեց լրացուցիչ պահանջներ Հայաստանի նկատմամբ: Երբ Հայաստանը հրաժարվեց ընդունել այս նոր պայմանները, Թուրքիան որոշեց չվավերացնել Արձանագրությունները Հայաստանի և Թուրքիայի միջև՝ Ադրբեջանի կողմից ուժեղ ճնշման ենթարկվելուց հետո:
Այն ժամանակ բողոքի մեծ ալիք բարձրացավ Սփյուռքում և Հայաստանում բազմաթիվ մարդկանց կողմից, որ Արձանագրությունները չեն բխում Հայաստանի շահերից: Այնուամենայնիվ, նախագահ Սերժ Սարգսյանը շարունակեց իր սխալ մոտեցումը, մինչև Թուրքիան հրաժարվեց Արձանագրություններից՝ ակամայից պաշտպանելով Հայաստանի շահերը:
Արձանագրությունների մեկ այլ լուրջ վնասակար հետևանքն այն էր, որ դրանք խոչընդոտեցին նախագահ Բարաք Օբամայի խոստմանը՝ ճանաչելու Հայոց ցեղասպանությունը 2009 թ. ապրիլի 24-ին։
Արձանագրությունները թուրքական ճարպիկ հնարք էին` տապալելու Միացյալ Նահանգների նախագահի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը: Թուրքիայի ղեկավարները, պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի համագործակցությամբ, բազմիցս ասել էին նախագահ Օբամային՝ հանդես չգալ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող հայտարարությամբ այն ժամանակ, երբ Հայաստանն ու Թուրքիան լուրջ բանակցություններ են վարում իրենց հարաբերությունների կարգավորման շուրջ: Նրանց հաջողվեց համոզել Օբամային, որ Հայոց ցեղասպանություն եզրույթի օգտագործումը խափանելու է այս բանակցությունները: Դրա հետևանքով, Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու իր նախընտրական խոստումը պահելու փոխարեն, նախագահ Օբաման 2009 թ. ապրիլի 24-ին հայտարարեց. «Ես նաև վճռականորեն աջակցում եմ երկկողմ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ Թուրքիայի և Հայաստանի ջանքերին: Շվեյցարիայի հովանու ներքո երկու կառավարությունները պայմանավորվել են կարգավորման շրջանակի և ճանապարհային քարտեզի շուրջ: Ես ողջունում եմ այս առաջընթացը և հորդորում նրանց կատարել իրենց խոստումը»:
Ճիշտ է, նախագահ Օբաման չկատարեց իր նախընտրական խոստումը, սակայն հենց Հայաստանի ղեկավարներն էին, որ հիանալի պատրվակ ստեղծեցին նրա համար թաքնվելու արձանագրությունների խաղի ներքո։ Հետևաբար, հայերը կորցրեցին թե Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը ԱՄՆ նախագահի կողմից, և թե սահմանի բացումը:
Ցավոք, նույն սցենարը կարող է կրկնվել այս տարի: Նախագահ Ջո Բայդենը նախընտրական խոստում է տվել ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Հիմա նրա համար շատ ավելի հեշտ կլինի նման քայլի դիմել, քանի որ ինչպես Ներկայացուցիչների պալատը (գրեթե միաձայն), այնպես էլ ԱՄՆ Սենատը (միաձայն) 2019 թվականին ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը։ Չնայած համոզվածություն չկա, որ նախագահ Բայդենը կկատարի իր խոստումը, սակայն մենք չպետք է պատրվակ ստեղծենք, որ նա չանի իր խոստումը:
Դատելով անցյալից՝ սա հենց այն հնարքն է, որը հիմա մտադրվել է անել Թուրքիան: Մենք գիտենք, որ Բայդենի վարչակազմը շատ ավելի կոշտ դիրքորոշում ունի Էրդողանի և Թուրքիայի նկատմամբ։ ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի միջև կան մի շարք վիճելի հարցեր, որոնք դժվար կլինի հաղթահարել: Էրդողանը, այս մասին լավ իմանալով, վերջին շաբաթներին սկսել է քայլեր ձեռնարկել Իսրայելի, Հունաստանի և Սաուդյան Արաբիայի հետ հաշտեցման ուղղությամբ՝ նախագահ Բայդենին հաճոյանալու նպատակով։ Էրդողանի առաջարկը`բացել Հայաստանի հետ սահմանը, Թուրքիայի այս ընդհանուր ռազմավարության մի մասն է:
Արցախյան աղետալի պատերազմից հետո Հայաստանի ղեկավարները չեն կարող իրենց թույլ տալ ավելի շատ սխալ հաշվարկներ անել: Մինչ Արցախի և նրա հարակից տարածքների մեծ մասն արդեն կորցված է, հուսով եմ, որ Հայաստանի կառավարությունը չի սխալվի`պատրվակ ստեղծելով Բայդենի վարչակազմի համար՝ չճանաչելու Հայոց ցեղասպանությունը: Էլ ավելի կարևոր է՝ Հայաստանի ղեկավարները չպետք է անընդունելի քայլերի գնան՝ խոստանալով չհետապնդել Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը և ճանաչել Թուրքիայի ներկայիս սահմանները: Նման համաձայնությունը վերջնականապես կվնասի Հայաստանի շահերին: Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանը համաձայնել թուրքական այսպիսի առաջարկներին արցախյան վերջին պատերազմում Թուրքիայի ունեցած դաժան դերակատարությունից հետո, որի հետևանքով հազարավոր հայ զինվորներ սպանվեցին ու վիրավորվեցին և հայկական տարածքները գրավվեցին: Վերքերը չափազանց թարմ են Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման ցանկացած փորձ դիտարկելու համար:
Հայաստանի անփորձ ղեկավարները կարող են հայտնվել անհարմար վիճակում, եթե Թուրքիան միակողմանի որոշի բացել իր սահմանը, իսկ Հայաստանը հրաժարվի դա անել՝ գովեստի արժանացնելով Թուրքիային, մինչդեռ Հայաստանը խոչընդոտող գործոն դարձնելով միջազգային հանրության աչքում: Հայաստանի վիճակն էլ ավելի կբարդանա, եթե Թուրքիան բացի իր սահմանը, մինչդեռ Հայաստանի կառավարությունը վերջերս արգելել է թուրքական ապրանքների ներմուծումը վեց ամսով կամ ավելի երկար ժամանակով: Եթե սահմանը բացվի, և Հայաստանը թույլ տա թուրքական ապրանքների ներմուծումը, հայկական շուկան կհեղեղվի ավելի էժան թուրքական ապրանքներով, ինչը բացասաբար կանդրադառնա տեղական արտադրողների վրա: Հնարավոր լուծումներից մեկը կլինի այն, որ Հայաստանը, թուրքական ներմուծումն ամբողջովին արգելելու փոխարեն դրանց վրա բարձր ներմուծման հարկ դնի՝ դրանց վաճառքը երկրում գործնականորեն դարձնելով անհնարին։ Ապրանքների արգելքը վերացնելով՝ Հայաստանը բացասաբար չի ընկալվի աշխարհի կողմից՝ միաժամանակ Հայաստանի կառավարության համար կապահովի խիստ անհրաժեշտ եկամուտ, եթե որևէ մեկը թուրքական ապրանքներ ներկրի:
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանը պետք է իր պայմանները դնի Թուրքիայի առջև՝ նախքան իր սահմանը բացելուն համաձայնելը, ինչպիսիք են Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և հայկական կորուստների փոխհատուցումը: Նման քայլը հակասում է թե նախագահ Սերժ Սարգսյանի, թե վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի դիրքորոշումներին, որոնք պատրաստակամություն են հայտնել Հայաստանի կողմից չարաբաստիկ Արձանագրությունների վավերացնմանը և Թուրքիայի հետ սահմանի բացմանը՝ առանց որևէ նախապայմանի․․․
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի